Diverse bedreigingen
De academische vrijheid staat onder druk in alle EU lidstaten. Tot die conclusie komt de studie ‘State of play of academic freedom in the EU Member States - Overview of de facto trends and developments’ van het Panel for the Future of Science and Technology (STOA) binnen het Parlement. De studie onderzocht de stand van zaken wat betreft de vrijheid om te onderzoeken, de vrijheid om onderwijs te geven en te genieten, academische vrijheid van meningsuiting, institutionele autonomie, zelfbestuur en (financiële) arbeidsvoorwaarden van onderzoekers. Er rijst een globaal beeld op van bedreigingen van academische vrijheid op verschillende niveaus en vanuit verschillende kanten. Zo observeert de studie dat politieke interventies soms bepalen welke onderzoeksdomeinen wetenschappelijk zijn en welke niet, dat overheidsbemoeienis van negatieve invloed is op institutionele autonomie en dat gecentraliseerd institutioneel leiderschap zelfbestuur ondermijnt.
Incidentele schendingen
Verder is het maatschappelijke gebruik van sociale media richting onderzoekers problematisch en bedreigt bemoeienis uit het bedrijfsleven de academische vrijheid. In alle lidstaten, exclusief Hongarije, is er geen sprake van schendingen van structurele aard, maar van incidentele aard. Concluderend vindt de studie de gesignaleerde trends voldoende zorgwekkend om te spreken van een ‘langzame erosie van academische vrijheid’.
Situatie Nederland
Nederland is geen uitzondering op de geconstateerde problemen. Het rapport merkt op dat er zorgen leven over de zwakke juridische verankering van academische vrijheid in de Nederlandse wetgeving. Daarnaast is, ook in Nederland, het gecentraliseerde leiderschap aan instellingen problematisch voor het vermogen voor zelfbestuur van onderop, aldus het rapport. Invloed van de overheid op financieringsstromen, gebrekkige arbeidsvoorwaarden voor jonge onderzoekers en een inperking van de vrijheid om eigen onderzoeksagenda’s te bepalen, worden verder genoemd als bedreigingen voor de academische vrijheid in Nederland.
Betere bescherming
Om academische vrijheid beter te beschermen, stelt de studie ten eerste vast dat er een gemeenschappelijke definitie moet komen, van waaruit monitoringsindicatoren kunnen worden opgesteld. Er dient namelijk structureel een vinger aan de pols te worden gehouden, en de studie ziet daarin een belangrijke rol voor het Parlement. Er ligt een rol voor het Parlement om jaarlijkse monitoringsrapporten op te leveren over de stand van zaken rondom academische vrijheid als geheel of specifieke dimensies daarvan, in individuele lidstaten of EU-breed. Verder zou een op te richten Europees platform voor academische vrijheid gelegenheid aan onderzoekers en studenten moeten bieden om schendingen van academische vrijheid te rapporteren. Tot slot pleit de studie voor specifieke calls binnen Horizon Europe en/of Erasmus+ ten bate van onderzoeksprojecten over academische vrijheid.
Context
Academische vrijheid is één van de beleidsacties binnen de Europese Onderzoeksruimte en staat hoog op de Europese agenda. Hongaarse onderwijsinstellingen werden eind 2022 uitgesloten van financiering van Horizon Europe en Erasmus+ omwille van zorgen over schendingen van de rechtsstaat. De European University Association signaleerde begin maart 2023 dat externe invloeden de autonomie van universiteiten aantasten. In januari 2023 bleek uit een enquête van de European Students’ Union dat Europese studenten geen volledige academische vrijheid ervaren. In november 2022 lanceerde het Parlement een Europees Parlementair Forum voor Academische Vrijheid, dat jaarlijks de staat van academische vrijheid in Europa zal bijhouden. Het Parlement zal dus in ieder geval de monitoringshandschoen oppakken die de STOA-studie aanreikt. Eerder dit jaar pleitten de parlementaire ITRE en CULT-commissies voor de verankering van academische vrijheid in het Verdrag van de Europese Unie.
