02 februari 2023
Meer informatie nodig? Stel uw vraag aan één van onze medewerkers
Het New European Bauhaus is volgens Commissievoorzitter Von der Leyen de ‘ziel van de Green Deal’. Toch roept het initiatief na drie jaar nog veel vragen op. Waar wil de Commissie heen met dit initiatief? Welke risico’s liggen op de loer? En hoe staat het met de kansen voor het Nederlandse kennisveld?
Hannelore Schouwstra schreef dit artikel in het kader van haar stageonderzoek. Voor haar onderzoek sprak zij met medewerkers van Nederlandse onderzoeksinstellingen en de Commissie.
Duurzaamheid moet een steeds vanzelfsprekender onderdeel van het dagelijks leven zijn, stelt de Commissie in de Europese Green Deal. Dit kan bijvoorbeeld door duurzame innovaties te integreren in gebouwen, publieke ruimtes, design of mode. Om ervoor te zorgen dat mensen niet afhaken, is het hierbij belangrijk dat duurzame initiatieven goed aansluiten op de belevingswereld. Het combineren van duurzaamheid, culturele identiteit en sociale cohesie zorgt voor een positieve connotatie, waardoor innovaties een kans krijgen.
Die mengeling van duurzaamheid, inclusie en esthetiek inspireerde Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen tot de oprichting van de New European Bauhaus-beweging (NEB). Vernoemd naar de gelijknamige kunststroming van begin 20e eeuw, kondigde Von der Leyen het initiatief in 2020 aan als de ‘ziel van de Europese Green Deal’ en de bijbehorende renovatiegolfstrategie. Sindsdien leidt een speciaal team van het Joint Research Centre onder Commissaris Mariya Gabriel het initiatief, dat individuele programma’s als Horizon Europe of Erasmus overstijgt.
Sinds de lancering van het NEB op 18 januari 2021 verloopt de ontwikkeling van het NEB in drie fases – design, delivery, dissemination – waarbij elke fase iets zegt over het soort acties. De eerste fase bevatte een conferentie en de oprichting van een adviserende High Level Roundtable. Het rapport van de ontwerpfase vroeg aandacht voor kleinschalige, praktijkgerichte interventies, een transdisciplinaire en meertalige aanpak, nieuwe financiering, en technologische innovatie met aandacht voor kunst, traditie, lokale kennis en cultureel erfgoed. Deze aanbevelingen zijn terug te zien in de huidige staat van het NEB en de projecten vanuit het NEB laboratorium, waar de Commissie samen met de gemeenschap werkt aan de verdere concretisering van het New European Bauhaus.
De breedte van het NEB maakt het initiatief lastig af te baken. Eén van de principes is inclusiviteit, en het NEB biedt veel mogelijkheden tot betrokkenheid. Maar in de praktijk leidt die breedte vaak tot verwarring: hoe kan iedereen meedoen aan een beweging die ieders leefomgeving aangaat? Wie gaat de cultuurverandering in de praktijk bewerkstelligen?
Het antwoord van de Commissie hierop luidt: de gemeenschap. Volgens de Commissie is het New European Bauhaus in de eerste plaats een beweging. Iedereen die op een of andere manier betrokken is bij het New European Bauhaus, is hier onderdeel van. Deelnemen kan op veel manieren. Zo staat er permanent een oproep voor vrienden en een oproep voor partners open. Tevens kan iedereen projecten en ideeën insturen voor een New European Bauhaus-prijs of deelnemen aan evenementen. Ook de Commissie, de NEB-ambassadeurs van de High Level Roundtable en de nationale contactpunten van de lidstaten zijn onderdeel van de New European Bauhaus-gemeenschap. Al die partijen waren op de een of andere manier betrokken in de eerste ontwerpfase.
Na de ontwerpfase design volgt de ontwikkelingsfase: delivery. De eerste stap om het NEB te concretiseren is het NEB LAB. Deze ‘doe en denktank’ creëert een gemeenschappelijke ruimte om te werken aan instrumenten, kaders, beleidsaanbevelingen en ondersteuning van lopende projecten. Projecten worden veelal geleid door de Commissie en de NEB-gemeenschap, of in samenwerking. Een voorbeeld van een NEB-LAB project draait om ‘innovative funding’, waarin de Commissie alternatieve financieringsmogelijkheden verkent. De Commissie werkt nu aan een ‘one-stop-shop’ oplossing om kleinere projecten te koppelen aan beschikbare financieringsopties, bijvoorbeeld door middel van filantropie en crowdfunding.
Een belangrijke uitkomst van het NEB-LAB is het ‘NEB Compass’. Het kompas definieert de kernwaarden van de Bauhaus-beweging en is onderdeel van het NEB-LAB project ‘labelling strategy’, dat werkt aan instrumenten om te bepalen wanneer een lokaal initiatief bij het NEB past. De praktische betekenis van het NEB is de afgelopen twee jaar een uitdaging gebleken, waar het kompas mogelijk bij kan helpen.
Nederlandse partijen zijn opvallend actief in de ontwerp- en ontwikkelingsfases van het New European Bauhaus. Nederland was al betrokken bij drie van de vijf lighthouse projecten, waarvan Cultuur&Campus zelfs een volledig Nederlands project is. Ook zijn kennisinstellingen actief in het CrAFt-project met vier Nederlandse steden en in de coördinatie van DIGINEB. Tevens sleepte Nederland bij de European Innovative Teaching Awards 2022 al prijzen in de wacht. Tenslotte zijn er momenteel zes vrienden en 25 officiële partners uit Nederland, waaronder de Hogeschool van Amsterdam en TU Delft.
Ook de Raad van Regeringsadviseurs is een officiële partner. Bovendien is deze Raad het nationale contactpunt van het New European Bauhaus, samen met het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Overigens staat dit contactpunt los van de subsidieadviseurs van RVO, die kunnen helpen bij concrete projectaanvragen.
De financiering van het NEB bleek een continue uitdaging in de eerste twee fases. Het initiatief is niet een zelfstandig programma en beschikt niet over eigen middelen. In de eerste twee jaren kwam de helft van het NEB-budget uit Horizon Europe, met name vanuit de missies. Andere bekostigers waren in die periode het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), het Single Market Programme (SMP), LIFE, Erasmus+, Creative Europe en het European Solidarity Corps.
Horizon Europe blijft ook de komende jaren financieel essentieel voor het NEB. Daarentegen dragen andere programma’s niet meer direct bij, waardoor het gehele budget op Horizon Europe komt te rusten in de periode 2023-2024. Eind 2024 zal Horizon daarmee driekwart van het Bauhaus betaald hebben. Een Europese expertgroep adviseerde zelfs om Horizon nog centraler te maken. Op lange termijn zou er zelfs een extra cluster of missie binnen Horizon Europe nodig zijn om het NEB te financieren, volgens het advies.
Toch zegt de Commissie andere programma’s wel te willen betrekken. Zo poogt de Commissie de integratie van het NEB in verschillende Europese programma’s voort te zetten via de regionale fondsen. In 2023 komen er nieuwe lighthouse-projecten rond stedelijke innovatie, gefinancierd door het European Urban Initiative. Verschillende lidstaten hebben ook verwijzingen naar het NEB opgenomen in nationale cohesiebeleidsprogramma's voor 2021-2027, wat financiering vanuit het cohesiebeleid voor NEB-projecten makkelijker maakt, hoopt de Commissie.
De vraag is of deze integratie gaat lukken. De Commissie heeft slechts beperkte inspraak in de besteding van regionale fondsen door lokale overheden. Zorgwekkender is dat de programma’s die wel onder haar eigen beheer staan, zoals Digital Europe, LIFE, en het SMP, helemaal niet meer worden aangesproken. Daarmee sluiten de brede ambities van de Commissie niet aan op de praktijk van de financiering.
Het Europees Parlement maakt zich ook grote zorgen over de financiering van het NEB. In een resolutie vroegen de volksvertegenwoordigers om toereikende financiering van het initiatief: meer budget voor het NEB zonder andere Europese programma’s te beperken. Een andere optie is een geïnstutionaliseerde aanpak, oppert het Parlement, wat zou betekenen dat het NEB een expliciet plaatsje krijgt in het Horizon-programma. De Commissie daarentegen noemt de huidige aanpak een succes en daarmee blijft onduidelijk hoe de financiering van het NEB zal verlopen.
Ondanks de openstaande vragen gaat het New European Bauhaus nu de derde fase in: dissemination, oftewel verdere verspreiding. De Commissie heeft een aantal instrumenten ontwikkeld, zoals de prijzen en NEB-Labs. De concretisering en afbakening van het NEB lijkt vormt te krijgen met nieuwe instrumenten zoals het NEB-Compass. Daarmee kan het initiatief nu werken aan de naamsbekendheid van het New European Bauhaus en de bijbehorende principes duurzaamheid, esthetiek en inclusie.
Toch kan men zich afvragen of het Bauhaus echt toe is aan de derde fase. Existentiële vragen blijven onbeantwoord. Zal de huidige situatie uitlopen op een NEB-missie of -cluster in Horizon Europe? Of zal het New European Bauhaus blijven profiteren van verschillende beschikbare programma’s, met zwalkende focus en wisselend succes? Voor het kennisveld is hoe dan ook belangrijk dat bijdragen uit Horizon en Erasmus bestemd zijn voor onderzoek en onderwijs.
Uiteindelijk is de hamvraag: is het New European Bauhaus een serie budgetpotjes, of leidt het tot een omslag in het denken over de bebouwde omgeving? Als de Commissie erin slaagt om het NEB te integreren in andere Europese programma’s, dan is een losstaand initiatief niet meer nodig. Het New European Bauhaus wordt dan een brede denkrichting en visie op de toekomst, dat zichtbaar zal zijn in allerlei projecten in de gehele Europe begroting.
Net als het Bauhaus uit 1919, zou het NEB een cultuurveranderende beweging moeten zijn, die duurzaamheid vanzelfsprekend maakt in de persoonlijke leefomgeving van mensen, net zo doorsnee als recycling of digitalisering. De huidige discussies draaien te veel om dilemma’s op het gebied van beleid en financiën, in plaats van de focus op praktische impact. De vraag is of Ursula Von der Leyen dit in 2020 in gedachten had, toen ze het New European Bauhaus uitriep tot ‘ziel van de Europese Green Deal’.
Ursula Von der Leyen, voorzitter van de Commissie, kondigde het Bauhaus in 2020 aan als onderdeel van de Green Deal. Met het Bauhaus wil de Commissie een beweging bouwen bestaande uit mensen en organisaties, die de groene transitie tastbaar en concreet maken in de leefomgeving van Europa, van de bouw tot in de mode. Dit artikel is geschreven op basis van bronnenonderzoek, meerdere interviews en het Neth-ER webinar over het New European Bauhaus.
REGISTER NOW: Neth-ER annual conference “Investing in Knowledge & Changing Global Perspectives”
Zaharieva overleeft hoorzitting: wat belooft zij aan het Parlement?
Parlement zet kennis op eerste plaats in Europese begroting 2025
ERA vordert, maar lijdt onder groot gebrek aan O&I investeringen