Dossier: Open Access / Open Science

Open Science is een nieuwe vorm van wetenschap, gebaseerd op samenwerking en het toegankelijker maken van onderzoek middels digitale hulpmiddelen. Open Science draagt bij aan de realisatie van de Europese Onderzoeksruimte.

Open Access is onderdeel van Open Science. Dit gaat over de digitale toegang tot onderzoeksdata en -publicaties. Alle projecten die gefinancierd worden vanuit Horizon Europe zijn verplicht – uitzonderingen daargelaten - om alle gepubliceerde wetenschappelijke artikelen gratis en vrij toegankelijk te maken.


Laatste ontwikkelingen 3 maanden

De European Federation of Academies of Sciences and Humanities (ALLEA) bracht een statement uit tegen ‘onacceptabele publicatiestandaarden’ die zijn opgekomen met de open access beweging.

Open Science en Open Access

Open Science en Open Access richten zich op het toegankelijker maken van onderzoek en de resultaten die hier uit voortkomen. Dit levert een bijdrage aan betere en efficiëntere wetenschap en aan innovatie in de publieke en private sector. Een efficiënt systeem voor ruime verspreiding van en toegang tot onderzoekspublicaties en ruwe data helpen om wetenschappelijke vooruitgang te versnellen. Dit is essentieel voor het vermogen van Europa om haar economische prestaties en concurrentiekracht te verbeteren. Open Access kan ook de zichtbaarheid van het Europese onderzoek vergroten en in het bijzonder het midden- en kleinbedrijf toegang bieden tot het meest recente onderzoek. Volgens de European University Association moeten in 2025 alle Europese universiteiten in 2025 onderdeel van een wetenschappelijk ecosysteem gebaseerd op Open Science zijn.

Erkennen en waarderen

Daarnaast is Open Acces en Open Science de laatste jaren verbonden geraakt aan discussies over de erkenning en waardering van onderzoekers. Het onderzoeksveld vraagt al langer om een ware cultuuromslag, waarin er meer aandacht komt voor de diversiteit aan loopbanen. 

Niet Open Acces publiceren past grotendeels nog bij de ‘oude’ wetenschappelijke wereld waarin wetenschappelijke journals grote zeggenschap hebben over wat en door wie er gepubliceerd wordt, terwijl onderzoekers hoofdzakelijk afgerekend worden op basis van hun publicaties. Omdat onderzoekers veel meer activiteiten ontplooien die hun een goede onderzoeker maakt, is vanuit daar het geluid ontstaan om onderzoekers ook op hun werk als docent, kennis overdrager, commerciële rollen etc., te waarderen. Open Acces en Open Science kan hier een grote bijdrage aan leveren omdat er minder druk komt te liggen bij het publiceren in grote journals. Dit bespaart tijd en – niet onbelangrijk – geld.

Open Access in Horizon

Daarnaast is Open Acces en Open Science de laatste jaren verbonden geraakt aan discussies over de erkenning en waardering van onderzoekers. Het onderzoeksveld vraagt al langer om een ware cultuuromslag, waarin er meer aandacht komt voor de diversiteit aan loopbanen. 

Niet Open Acces publiceren past grotendeels nog bij de ‘oude’ wetenschappelijke wereld waarin wetenschappelijke journals grote zeggenschap hebben over wat en door wie er gepubliceerd wordt, terwijl onderzoekers hoofdzakelijk afgerekend worden op basis van hun publicaties. Omdat onderzoekers veel meer activiteiten ontplooien die hun een goede onderzoeker maakt, is vanuit daar het geluid ontstaan om onderzoekers ook op hun werk als docent, kennis overdrager, commerciële rollen etc., te waarderen. Open Acces en Open Science kan hier een grote bijdrage aan leveren omdat er minder druk komt te liggen bij het publiceren in grote journals. Dit bespaart tijd en – niet onbelangrijk – geld.

Open Access is een van de speerpunten van Horizon Europe. De Commissie heeft zich ten doel gesteld publicaties uit Europees gefinancierd onderzoek toegankelijk te maken voor iedereen. Onder Horizon 2020 gold reeds de voorwaarde dat publicaties gratis en vrij toegankelijk gepubliceerd moesten worden, tenzij ze onder een uitzondering vallen worden. Dit is onder Horizon Europe verder uitgebreid. Eind 2020 werd het platform Open Research Europe gelanceerd. Een open access platform dat onderzoekers gratis hun resultaten laat publiceren binnen alle vakgebieden. Het initiatief maakt het makkelijker om te voldoen aan de Open Access voorwaarden van de Europese onderzoeksfinanciering.

De coronacrisis blijkt een ware katalysator voor Open Acces. Ondertussen bestaat er daardoor ook een ERAC-werkgroep om Open Science te bevorderen.

In zijn recent verschenen boek schreef een van de motoren achter Open Acces, voormalig DG RTD directeur Robert Jan Smits, dat er nog een lange weg te gaan is. Smits schrijft dat hij niet alleen het wetenschappelijk publiceren moet worden veranderd, maar het hele onderzoekssysteem. Nu is dit nog te veel gefocust op publiceren in plaats van de vele andere kwaliteiten en activiteiten die wetenschappers ontplooien, aldus Smits.

European Open Science Cloud

De European Open Science Cloud (EOSC) realiseert een betrouwbare en open omgeving voor de wetenschappelijke gemeenschap voor het delen en gebruiken van data en onderzoeksresultaten. Het idee is dat door het opslaan, delen en hergebruiken van data kan wetenschappelijk onderzoek worden versneld.

In november 2018 heeft de Commissie de beleidsstructuur en het portaal van de EOSC gelanceerd. Tijdens de lancering is ook de Vienna Declaration on the European Open Science Cloud ondertekend, waarin lidstaten en zowel publieke als private belanghebbenden uitgenodigd worden om actief bij te dragen en zich te committeren aan implementatie van de EOSC.

In 2020 kreeg de EOSC een nieuwe beheersstructuur in aanloop naar het oprichten van een partnerschap onder Horizon Europe. Om de EOSC te realiseren, moet actie ondernomen worden op zes verschillende terreinen: architectuur, data, services, toegang en gebruiksvriendelijkheid en regels voor deelname en bestuur.

In 2020 riep het EOSC-bestuur een werkgroep bijeen om te kijken naar welke vaardigheden en bijbehorende training er nog nodig zijn voor een soepele ingebruikname van het platform. De werkgroep wil dat er meer samenwerking komt om digitale vaardigheden voor FAIR en Open Science in Europa te verbeteren. De Science Cloud is ook een belangrijk onderdeel van de Europese onderzoeksruimte. Het initiatief ging in 2020 van start en is tevens is het een partnerschap binnen Horizon Europe. Karel Luyben, Rector Magnificus Emeritus van de TU Delft, is voorzitter van de EOSC. De European University Association sprak de wens uit dat in 2025 alle Europese academici actief betrokken zijn bij de EOSC.

De Commissie heeft in juni 2022 een consultatie over de aankomende publieke aanbestedingsactie van de European Open Science Cloud gelanceerd. Marktpartijen, waaronder de onderzoeksgemeenschap, worden uitgenodigd hun mening te geven over de aanbestedingsprocedures, technische uitdagingen en mogelijke oplossingen.

Het Tsjechisch Voorzitterschap heft aangekondigd te focussen op onderzoeksinfrastructuren, waarbij ook het Europese Open Science beleid zal worden meegenomen. Vermoedelijk gaat het hier om Cloud infrastructuur.

Plan S

In september 2018 heeft cOAlition S, een groep van elf nationale onderzoekfinanciers ondersteund door de Commissie en de European Research Council (ERC), haar Plan S gepresenteerd. Hierin kondigden de coalitie aan dat Open Access publicatie van publiek gefinancierd onderzoek vanaf 1 januari 2020 verplicht is. Plan S bestaat uit tien principes voor Open Access. Inmiddels hebben nog twee nationale onderzoeksfinanciers en twee stichtingen (waaronder de Bill en Melinda Gates foundation) zich aangesloten bij cOAlition S. Ook China en de African Academy of Sciences hun steun uitgesproken voor Plan S. De ERC trok zich later echter terug uit het initiatief.

In 2019 besloot cOAlition S om de implementatie van Plan S met een jaar uit te stellen, naar 1 januari 2021. Inmiddels is bekend dat het plan aanslaat, omdat er meer bewustzijn is de onderzoekswereld over Open Acces en er ook daadwerkelijk meer openbaar gepubliceerd wordt. In 2021 presenteerde de coalitie tevens haar aanbevelingen rondom boeken.

De principes van Plan S zijn sinds 1 januari 2021 een verplicht criterium voor onderzoek gefinancierd door publieke financiers, zoals NWO en de Europese Commissie. Op dit moment werken de initiatiefnemers van Plan S, cOAlition S, ook toe naar volledige Open Access van academische boeken en onderdelen daarvan. 

Science Europe en cOAlition S lanceren een nieuw initiatief om Diamond Open Acces te promoten. Met dit plan moeten betaalmuren voor onderzoeksartikelen grotendeels verdwijnen, wat onderzoek en innovatie ten goede moet komen. Diamond Open Access is een reeds bestaande manier van Open Acces publiceren waarbij de kosten hoofdzakelijk worden gedragen door het (aangesloten) kennisveld.

Plan S lanceerde in mei 2022 een nieuwe campagne om onderzoekers bewuster te maken van hun intellectuele eigendomsrechten. De campagne bevat onder meer een tips gericht aan onderzoekers over hoe onderzoekspublicaties Open Access te publiceren via repositories, terwijl de auteursrechten behouden blijven voor de auteur of instelling.

cOAlition S wil graag feedback horen van onderzoekers over de doorwerking van Plan S. Daarom lanceert het initiatief een enquête om gegevens te verzamelen over de impact van Plan S op onderzoekspublicaties, ervaringen van onderzoekers met uitgevers en hun ideeën over loopbaanontwikkeling. Reageren is mogelijk voor onbepaalde tijd.

Beleidscontext

In april 2018 heeft de Commissie de 'Commission recommendation on access to and preservation of scientific information' gepresenteerd waarin zij de lidstaten adviseert over verschillende aspecten van Open Science. Dit is een herziening van bovengenoemde mededeling van juli 2012 en reflecteert op nieuwe ontwikkelingen op het gebied van Open Science, waaronder de European Open Science Cloud en data management.

Sinds 2020 is Open Science niet meer weg te denken uit het Europese onderzoeksbeleid. Er is een open access publicatieplatform bestaat al voor wetenschappers die deelnemen aan projecten binnen Horizon 2020 en Horizon Europe, waar onderzoek open en toegankelijk is en publicaties op een algemene opslagplek terug te vinden zijn.  De coronapandemie illustreerde bovendien dat open science grote voordelen heeft. De Commissie en onderzoeksfinanciers in verschillende lidstaten zijn de laatste jaren dan ook erg actief geworden op Open Science. 

Laatste update: 29-05-2023

lees meer